ანჩა - ფევზი ჩელები (ჩელებაძე)*

ანჩა - ფევზი ჩელები (ჩელებაძე)*

ტაო–კლარჯეთი, არის ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებული სახელწოდება მხარისა, რომელიც დღესდღეობით, მოიცავს ართვინის, ერზურუმის, არდაჰანისა და ყარსის რაიონებს.

ტაო–კლარჯეთი, არის ქართულ ისტორიოგრაფიაში დამკვიდრებული სახელწოდება მხარისა, რომელიც დღესდღეობით, მოიცავს ართვინის, ერზურუმის, არდაჰანისა და ყარსის რაიონებს.  ძვ. წ. IV საუკუნიდან მოყოლებული, ეს რეგიონი ისტორიული საქართველოს შემადგენლობაში იყო. XVI საუკუნიდან კი, ოსმალეთის ხელში გადადის. XIX საუკუნეში, ეს მიწები მცირე დროით კვლავაც დაუბრუნდა დედა სამშობლოს. ძველ ქართულ ისტორიულ წყაროებში ტაო–კლარჯეთს საქართველოს სინაის უწოდებენ. ამ რეგიონის საეპისკოპოსო ცენტრები გახლდათ ანჩა, ტბეთი და იშხანი. აქ შუა საუკუნეებში სწირავდნენ ზემო ქართლიდან ჩამოსული ეპისკოპოსები. გარდა ამისა, წერილობით  წყაროებში ვხვდებით დაახლოებით ასამდე დასახლების სახელს, რომლებიც ეკუთვნოდა აღნიშნულ სამონასტრო კომპლექსებს.

1995 წლიდან, დაიწყო კეთილმეზობლური ურთიერთობები თურქეთთან და ქართული კულტურის თურქეთში მდებარე ძეგლების ინტენსიური შესწავლა ქართველ მკვლევარ-მეცნიერთა მიერ.  აღნიშნული კვლევები გამოვლენა–აღნუსხვა–აღწერითი ხასიათისაა, ჯერაც არ ჩატარებულა არქეოლოგიური გათხრები და სარესტავრაციო სამუშაოები. 

წინამდებარე ნაშრომში, შევეცადეთ, მკითხველისათვის  მიგვეწოდებინა არტანუჯის ისტორიულ საეპისკოპოსო ცენტრში, ანჩაში მოღვაწე ანჩელთა მიერ შთამომავლობისათვის დატოვებული კულტურული მემკვიდრეობის დეტალური აღწერა. მიმოვიხილავთ ანჩის საეპისკოპოსო ცენტრის ისტორიულ–კულტურულ მნიშვნელობას.

ანჩის საეპისკოპოსო

ანჩის საეპისკოპოსო ისტორიულ კლარჯეთში, სავარაუდოდ, დაარსდა VI-VII საუკუნეებში. IX-X საუკუნეებიდან  ანჩის საეპისკოპოსოს სამწყსო მოიცავდა: არტანუჯის მხარეს, კლარჯეთის უდაბნოებს (მონასტრებს), ლიგანის ხევის გაღმა-გამოღმა ტერიტორიას. საეპისკოპოსოში მომდევნო 7 საუკუნის განმავლობაში მიმდინარეობდა აქტიური სამონასტრო ცხოვრება. 1555 წელს, ფადიშაჰ კანუნი სულთან სულეიმანისა და ირანის შაჰ თაჰმასბის შორის გაფორმებული ამასიის ზავის მიხედვით, ეს მხარე საბოლოოდ თურქების ხელში გადავიდა. 1664 წლამდე ანჩის საეპისკოპოსო კვლავაც აგრძელებს არსებობას, მაგრამ შემდგომ ამისა, ოსმალების მიერ იგი გაუქმებულ იქნა.  ანჩის ეპისკოპოსნი ყოველთვის მცხეთის კათალიკოზის ხელ-ქვეითნი იყვნენ; მათ შორის ბევრია ცნობილი მოღვაწე. ანჩის საეპისკოპოსო და ანჩელები აქტიურად იყვნენ ჩაბმული ქვეყნის კულტურულ–საგანმანათლებლო–აღმშენებლობით ცხოვრებაში. აქ თავმოყრილნი იყვნენ გამორჩეული ღვაწლის მქონე ღირსნი მამანი, ასევე, სასწაულთმოქმედნი. ისინი იღებდნენ ტიტულს „ანჩელი“. ანჩელნი დიდად პატივცემულნი იყვნენ ყოველთვის.    759- 861 წლებში, აქ მოღვაწეობდა გრიგოლ ხანძთელი, რომელმაც 102 წელი იცოცხლა. აქვე მოიწია ღირსი მამა ზაქარია ანჩელი, ანჩის მთავარეპისკოპოსი. 1845 წელს, ნიკოლოზ ჩუბინაშვილმა, იერუსალიმის ჯვრის მონასტერის ხელნაწერთა კოლექციაში აღმოაჩინა ხელნაწერი სახელწოდებით, "ცხოვრება გრიგოლ ხანძთელისა", სადაც დაცულია ცნობები თავად ღირსი მამა გრიგოლის, ანჩისა და ანჩელთა შესახებ. ტექსტის ორიგინალი გრიგოლ ხანძთელის გარდაცვალებიდან 90 წლის შემდეგ, 951 წელს, ხანძთასა და შატბერდში მოღვაწე ბერ გრიგოლ მერჩულეს დაუწერია ასევე ხანძთასა და შატბერდში დაყუდნებული ბერების, თევდორესა და მისი ვაჟის, იოანეს დახმარებით. ხელნაწერის ორიგინალი ქართულ ენაზეა შესრულებული. გადამწერი გახლავთ ანთაკიელი ბერი იოანე. ჩვენს ხელთ არსებული ნუსხა იერუსალიმის საპატრიარქოს ბიბლიოთეკაშია დაცული 2 ნომრით. ნაწარმოებში ანჩის შესახებ შემდეგი ცნობებია მოცემული: იმ დროს თბილისი არაბთა ხელშია. თბილისის ამირამ ვინმე ცქირს, ანჩის ეკლესიის დარბევა და გრიგოლ ხანძთელის მოკვლა უბრძანა. ერთ დილას, მზის ამოსვლისას, ცქირი და მისი ხელქვეითები ანჩას მიადგნენ. გრიგოლმა შუადღემდე დრო ითხოვა და ლოცვად დადგა. უფალმა ისმინა მისი ვედრება და დასახმარებლად ანგელოზები მოუვლინა. ცქირს მოულოდნელად ის მკლავი გაუშეშდა, რომელშიც მშვილდისარი ეჭირა და მხოლოდ ღირსი გრიგოლის ლოცვით განიკურნა. ცქირი სინანულში ჩავარდა, თუმცა, მალევე დადგა მისი აღსასრულის ჟამი. ნაწარმოებში ასევე, აღწერილია გრიგოლ ხანძთელისა და მთავარეპისკოპოს ზაქარია ანჩელის მოგზაურობა მეფესა და დიდებულებთან ერთად. როგორც ჩანს, ეს მოგზაურობა საკმაოდ რთული ყოფილა და ზაქარია ანჩელი სწორედ იმიტომ უახლებიათ, რომ მან კარგად იცოდა ძველი გზები. იგი ანჩიდან არტანუჯში ჩასულა და გარკვეული მიზეზების გამო, მოგვიანებით შეერთებია მეფისა და დიდებულების ამალას. ვახტანგ ჯობაძის ცნობით, ისინი ერთად დაბრუნებულან ანჩაში. ხელნაწერში ასევე მოთხრობილია ზაქარია ანჩელის მიერ აღსრულებული სასწაულის, ტბის ზედაპირზე გავლის შესახებ. მეფე და მისი ამალა ღირს მამებთან ერთად სწვევიან ჯმერკს (თანამედროვე ჩიმენლი/ Çimenli ); ბერთას ღვთისმშობლის მონასტერს (თანამედროვე ორთაქოი/ Ortaköy); დაბა წმინდა გიორგის მონასტერს (თანამედროვე გუზელქოი/ Güzelköy). ნაწარმოებში აღწერილია ზაქარია ანჩელის მიცვალებაც.

ანჩის საეპისკოპოსო და ანჩელები აქტიურად იყვნენ ჩაბმული ქვეყნის შინაფეოდალურ-პოლიტიკურ ბრძოლებში. არაბებისგან შევიწროებული ქართლის ერისთავი აშოტი IX საუკუნის დასაწყისში ცენტრალური ქართლიდან მიემგზავრება და ბიზანტიის მოსაზღვრე რეგიონში, კლარჯეთში მკვიდრდება. ანახლებს და კვლავ სამეფო ქალაქად აქცევს არტანუჯს.  X საუკუნეში, ანჩას მოიწევა ჰიმნოგრაფი ეზრა. როგორც მიქაილ მოდრეკილის ჰიმნოგრაფიულ კრებულში  ვკითხულობთ, ექვთიმე პალესტინელის ძმა, მას ძვირფას ანჩელს, მაღალ აზნაურს და დაფანჩულების შთამომავალს უწოდებს.

ბაგრატ IV-ის მეფობის ხანაში, XI საუკუნის პირველ ნახევარში, ბიზანტიელთა შემოსევები უკვე ინტენსიურ ხასიათს იღებს. შავშეთ–კლარჯეთში თავდაცვის ორგანიზაციას სათავეში ჩაუდგნენ ეპისკოპოსები საბა მტბევარი და ეზრა ანჩელი. მათი თაოსნობით შეყრილმა ლაშქარმა მედგარი წინააღმდეგობა გაუწია მრავალრიცხოვან მტერს და ამ მხარის დაპყრობის საშუალება არ მისცა.

ქართველთა მეფე თამარის მეფობის ხანაში ანჩის მთავარეპისკოპოსი გახლავთ, ანჩის მაცხოვრის ხატის დამკვეთი, ჰიმნოგრაფი იოანე ანჩელი. ზოგან მას არსენა ყაჩაღის ძმადაც მოიხსენიებენ. XV საუკუნის მეორე ნახევარში, სამცხის ათაბაგების გავლენით, ანჩის საეპისკოპოსო საქართველოს ცენტრალური ხელისუფლებისა და კათოლიკოს-პატრიარქის დაქვემდებარებაში შემოდის.

ანჩის ეკლესია

ფოტო 1- ანჩის ეკლესიის ნაშთი, არტანუჯი, თურქეთი, 1903 (ნიკო მარი)

მდებარეობს თანამედროვე თურქეთის ტერიტორიაზე, ართვინის რეგიონში, არტანუჯის რაიონ სოფ. ინჯილლიდან დაახლოებით ერთი კილომეტრის მოშორებით, აღმოსავლეთით აღმართულ მთის მწვერვალზე. დღესდღეობით, ეკლესიის მხოლოდ ნანგრევებიღაა შემორჩენილი. ანჩის მონასტერი საქართველოს ისტორიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილია. XVII– XVIII საუკუნეების მიჯნაზე აქ  აქტიური სამონასტრო ცხოვრება შეწყდა. ერთ–ერთი ნაგებობა სამონასტრო კომპლექსისა,  14.50 x 10 მართკუთხედის ფორმისაა. ეკლესიის სამხრეთით დამატებითი სათავსოს, სამხრეთ–დასავლეთით კი, დიდი, უხეშად ნათალი რუხი ქვით  ნაშენი ოთხკუთხედის ფორმის ნაგებობის ნანგრევებია შემორჩენილი.

ანჩის ეკლესიის გეგმის შესახებ მეცნიერთა შორის განსხვავებული ვარაუდები გამოითქვა. ერთი ფიქრობენ, რომ ეს იყო ძველი, გლეხური დარბაზული საცხოვრებლის, ანუ, ეროვნულ, ხალხურ სამშენებლო ტრადიციებზე აღმოცენებული დარბაზული ტიპის ნაგებობა. მეორენი მიიჩნევენ, რომ ეს ბაზილიკის გუმბათოვანი ვარიაციაა. ნიკო მარის აზრით, ეკლესია თავისუფალი ჯვრის ტიპისაა. საფიქრებელია, რომ ჩრდილო–აღმოსავლეთით შემორჩენილი ნანგრევები აფსიდის ჩრდილოეთით მდებარე სენაკებისაა. სავარაუდოა ისიც, რომ ნაგებობას  უნდა ჰქონოდა გუმბათიც, რომელიც აფსიდის კედლებსა და ბოძებს  ეყრდნობოდა. თუმცა, გუმბათს ჩვენამდე არ მოუღწევია. შუა საუკუნეების ქართველი გეოგრაფი და ისტორიკოსი ვახუშტი ბატონიშვილი გადმოგვცემს, რომ ანჩის ეკლესია იყო მაღალყელიანი ნაგებობა, რომელსაც ზედ ედგა პირამიდული ფორმის გუმბათი. ტაძრის ფასადები დეკორირებული, შიდა სივრცე კი შემკული ყოფილა მხატვრობით. მეცნიერის აზრით, ეკლესიისთვის საგანგებოდ შეურჩევიათ საუკეთესო ადგილი. ანჩის საეპისკოპოსოს მაცხოვრის ტაძარი მთლიანი სახით დაცული იყო XIX საუკუნამდე. 1879, როცა კლარჯეთის ტერიტორიაზე ისტორიკოსმა დ.ბაქრაძემ იმოგზაურა, ტაძარი უკვე დანგრეული იყო. მეცნიერმა მიაკვლია სამლოცველოს და შეისწავლა ნაშთები. XX საუკუნის დასაწყისში ეკლესიის შემორჩენილი ნაწილი მოინახულა და აღწერა ნ.მარმა. დღეს ტაძრის ადგილას ნანგრევებიღაა დარჩენილი. 1904 წლით დათარიღებულ ერთ–ერთ რუსულ გამოცემაში დაიბეჭდა მოკლე მიმოხილვა მონასტრის შესახებ. იგივე გამოცემის 1992 წლის ნომერში, უკვე საუბარია იმაზე, რომ მონასტერი მთლიანად დაინგრა და განადგურდა. დღესდღეობით,  ძნელად თუ წარმოვიდგენთ ანჩის ეკლესიის საკუთრივ ხუროთმოძღვრებას, მის მხატვრულსა თუ სტილისტიკურ თავისებურებებს. ნაგებობათა თავდაპირველი გეგმის  დადგენა გათხრა–გაწმენდის გარეშე შეუძლებელია.

ჩვენამდე მოღწეულ, ჩრდილო გალავნის ჩრდილო–დასავლეთ და ჩრდილო–აღმოსავლეთ ნაწილებზე დაკვირვებამ აჩვენა, რომ კედელი მოპირკეთებული ყოფილა დიდი ზომის, კარგად თლილი ქვით. ხოლო ხვრელების ამოსავსებად გამოუყენებიათ დუღაბის მეტად თხელი ფენა.

1996 წელს მინე ქადიროღლუს თაოსნობით, შედგა ექსპედიცია. აღმოჩნდა, რომ  ტაძრის ცალკეული ფრაგმენტები (ორნამენტიანი ქვები, 3 ცალი) ჩაუშენებიათ სოფლის მეჩეთისა და საცხოვრებელი სახლის კედლებში. 

ჟამთა სვლას გადარჩენილი ნაგებობების კედლების ამოყვანის ტექნიკის მიხედვით თუ ვიმსჯელებთ, შეიძლება ითქვას, რომ საქმე გვაქვს IX-X საუკუნეების დასაწყისის ხუროთმოძღვრებასთან.  მეცნიერმა ნ. მარმა 1903 წელს ფირზე აღბეჭდა ტაძრის მდგომარეობა, მეორე პერიოდში ჩატარებული აღდგენითი სამუშაოების შემდეგ. გალავანი დაახლოებით X–XI  საუკუნეთა მიჯნაზე გავრცელებულ არქიტექტურულ თავისებურებებს შეიცავს. ტაო–კლარჯეთში,  ამ პერიოდში, მშენებლობებში უმეტესწილად გამოიყენებოდა დეკორირებული ქვები, რომლებიც აღმოჩენილ იქნა სხვა ნაგებობებშიც. თუ, დამტკიცდება ის, რომ ამ მშენებლობებში გამოყენებული ქვები მართლაც ანჩის ტაძრის ფრაგმენტებია, მაშინ, შეგვეძლება ვთქვათ, რომ ტაძარი შეიცავს მშენებლობის მინიმუმ ორი სხვადასხვა პერიოდის ნიშნებს და რომ რელიეფებიანი ქვები მცენარეული ორნამენტით მოგვიანებითაა ჩაშენებული.

ჩვენამდე მოღწეულ ნანგრევების არქიტექტურული მახასიათებლების მიხედვით დაახლოებით შეიძლება განისაზღვროს თარიღი: IX-X  საუკუნეების მიჯნა. თუმცა,  არ უნდა დაგვავიწყდეს, რომ ანჩის საეპისკოპოსოს, როგორც რელიგიურ ცენტრს, ჯერ კიდევ  V საუკუნეში ჩაეყარა საფუძველი, ხოლო VI-VII საუკუნეებში კი აქ უკვე აქტიური სამონასტრო ცხოვრება იყო გაჩაღებული.

ანჩისხატი

"შუა საუკუნეების ქართული რელიეფური (სკულპტურული) ხელოვნების" აღმავლობა იწყება X საუკუნეში, განვითარების უმაღლეს საფეხურს კი XII  საუკუნეში აღწევს. წარმოიქმნება რამდენიმე სახელოვნებო სკოლა. თითოეული მათგანის ხუროთმოძღვრება გამოირჩევა საკუთარი,  უნიკალური  სტილისტიკური და მხატვრული თავისებურებებით. თუ ამ სკოლების ზოგად დახასიათებას მოვისურვებთ, უნდა ითქვას, რომ ოპიზის სკოლის მთავარი თვისებებია საერთო აგებულების სიმკაცრე და მონუმენტალობა; ტბეთის არქიტექტურაში უფრო შესამჩნევია ადამიანურობა მასშტაბისა. მთავარი ყურადღება ექცევა  სივრცის მხატვრულ, ემოციურ  გადაწყვეტას. ხოლო გელათის ხუროთმოძღვრებაში უკვე საბოლოოდ ხდება ძველი მკაცრი სტილის დათმობა და ჩნდება დეკორაციული ტენდენციები.

ოპიზის, ტბეთის, გელათისა და სხვა მონასტრებში აღზრდილ, მსოფლიოში ცნობილ ოქრომჭედელთა შორისაა: X საუკუნე:  ასათ მოქმედი, გაბრიელ საფარელი, XI საუკუნე–ივანე მონისძე, ივანე დიაკონი, თუთაი, XII საუკუნე– ასან თევდორე, გიორგი გვასაიძე, ბექა და ბეშქენ ოპიზრები.

ანჩისხატი: პირი ღვთისა (იესოს ხატი). მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი, ან როგორც მას საქართველოში უწოდებენ, პირი ღვთის ხატი, ქრისტიანობის უდიდეს სიწმინდეს წარმოადგენს. თამარ მეფემ ბასიანის ბრძოლაში გამარჯვების შემდეგ, ურიცხვი თვალ-მარგალიტი შესწირა ეკლესიებს ხატების შესამკობად. ხელთუქმნელი ხატი ჩასვენებულია ტრიპზიქის სახის მოჭედილ კუბოში. არშიაზე მიწერილი წარწერა გვამცნობს, რომ თამარის ბრძანებით ხატი სახელგანთქმულმა ოსტატმა ბექა ოპიზარმა მოჭედა XII საუკუნის ბოლოს. ხატის ჩარჩო ქართული ოქრომჭედლობის მაღალმხატვრული ნიმუშია. ხატი (ზომა 104 x 70) შემკულია ვედრების კომპოზიციით. მისი თავსართი და დასაკეცი ფრთები XIV საუკუნეშია მოჭედილი. ხატის გვერდითა კიდეებზე გამოყენებულია მორთვის სხვადასხვა ტექნიკა, ძვირფასი თვალ–მარგალიტი. ხატი შესრულებულია უმაღლესი არქიტექტურული სიზუსტით. თვით სახე მაცხოვრისა, ტილოზე არის გამოსახული და ფიცარზე დაკრული. ფიცარი მთლად შეჭედილია ოქროში დაფერილი ვერცხლით და გამოყვანილია მაცხოვრის მაკურთხეველი მარჯვენა და მარცხენა ხელი სახარებით. ხატის გარემო არშიაზე –შუაში, მარჯვნივ, ღვთის მშობელი გამოყვანილი, მარცხნივ–ნათლის მცემელი. ასევე, მთავარანგელოზები და მოციქულები. მთელი ხატის არშია შედგება უმშვენიერესი ჩუქურთმით გამოყვანილი ყვავილ–გრეხილებისგან. ხატზე გამოყვანილია სხვადასხვა საუფლო დღესასწაულები, მაგალითად, როგორიცაა: ღვთისმშობლის მიძინება, ნათლისღება ქრისტესი, შობა და ხარება ღვთისმშობლისა, აღდგომა ქრისტესი, ჯვარცმა და სხვ. ხატი ნაკეთებია უმაღლესი ოსტატობითა და საღმრთო ისტორიის ზედმიწევნით ცოდნით.

ფოტო 2- ანჩის ხატი,  ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმი, თბილისი, საქართველო (ირინე გივიაშვილი–ირაკლი კოპლატაძე)

ფოტო 3- ანჩის ხატი, ქრისტეს შობის სცენა, მარცხენა ფრთის ფრაგმენტი (ანონიმი)

ხელთნაწერში “ღირსი მამის გრიგოლ ხანძთელის ცხოვრება  და მოღვაწეობა“   მთავარეპისკოპოსი ზაქარია ანჩელი მოხსენიებულია, როგორც მცველი ანჩისხატისა.  გამომდინარე აქედან, შეიძლება ვივარაუდოთ, რომ არსებობდა სხვა იგივე სახელწოდების ხატი, ან ანჩისხატის შექმნის თარიღი უნდა განვსაზღვროთ დაახლოებით IX – XII საუკუნეებით. საბოლოოდ, შალვა ამირანაშვილმა გამოიკვლია ხატზე აღბეჭდილი მაცხოვრის სახის სტილური თავისებურებანი  და დაათარიღა იგი VI-VII საუკუნეებით. სავარაუდოდ, ბექა ოპიზარმა, XII საუკუნეში, სწორედ ეს ხატი მოჭედა და მისცა მას დღევანდელი სახე. ამ მაგალითის საფუძველზე, შეიძლება ვიმსჯელოთ ქართულ ხელოვნებაზე ხატმებრძოლეობის გავლენის მასშტაბების შესახებ.

ანჩისხატი 1664 წელს თბილისში გადმოასვენეს, მას შემდეგ, რაც კლარჯეთის ტერიტორიაზე გაბატონება დაიწყეს ოსმალებმა და გაჩნდა ხატების განადგურების საფრთხე. სამწუხაროდ, ვაჭარ ამირჯანას მიერ გასაყიდად გამოტანილ 10 უნიკალურ ხატს შორის ანჩის ხატიც აღმოჩნდა და იგი ყველაზე მეტად დაზიანდა. თბილისის კათალიკოს პატრიარქმა, დომენტი II ბატონიშვილმა, გორელ ვაჭარს, ამარჯანას, სამცხიდან ჩამოატანინა ათი ხატი. მათ შორის იყო ანჩისხატიც. ამის შემდეგ, საკათალიკოზო ყოვლად წმიდის ტაძარს ეწოდა ანჩისხატისა.

ანჩის ხატი დაასვენეს ღვთისმშობლის შობის ეკლესიაში. რომელსაც, ამის გამო XVII საუკუნიდან ანჩისხატის ტაძარი უწოდეს. ამავე პერიოდში, თბილისში ჩამოსულა პეტრე მესხი ოჯახით. დომენტიმ მას უბოძა ხატის კანდელაკობა, დაავლა მისი დაცვა. საქართველოს გასაბჭოებამდე, ხატი ამ ეკლესიაში ესვენა. საბჭოთა რეჟიმის დამყარების შემდეგ კი ეკლესია დახურეს, ამჟამად, ეს უდიდესი სიწმინდე საქართველოს ხელოვნების სახელმწიფო მუზეუმშია დაცული. 1988 წელს, მას შემდეგ, რაც ტაძარში კვლავ განახლდა წირვა–ლოცვა, მოითხოვეს ხატის კვლავაც ტაძრისთვის გადაცემა, მაგრამ თხოვნა დაკმაყოფილებული არ იქნა და დღესაც, ხატი მუზეუმშია გამოფენილი.

ანჩისხატის ტაძარი

ანჩისხატის ტაძარი მდებარეობს საქართველოში, თბილისში, ძველი თბილისის რაიონში, უძველეს ისტორიულ უბან ზემო კალაში, მტკვრის მარჯვენა სანაპიროზე, იოანე შავთელის ქუჩაზე. აქედან წარმოიშვა ტაძრის შემოგარენის სახელწოდებაც - „ანჩისხატის უბანი“. ანჩისხატის ეკლესია  ყოვლადწმიდა მარიამის შობის სახელობის ეკლესიაა. ეს არის ერთ–ერთი უძველესი ტაძარი, რომელიც დღესაც მოქმედია.

ფოტო 4- ანჩისხატის ეკლესიის ჩრდილო–აღმოსავლეთის ხედი, თბილისი, საქართველო, 1900, (ანონიმი)

როგორც საისტორიო წყაროებიდან ირკვევა, ეს ტაძარი VI საუკუნის დასაწყისში, ვახტანგ გორგასლის შვილისა და მემკვიდრის, იბერიის მეფის – დაჩი უჯარმელის მეფობის დროს არის აგებული. ამ პერიოდში სატახტო ქალაქი მცხეთიდან თბილისში გადაიტანეს. XVII საუკუნეში, ქართლის კათოლიკოსმა დომენტი III-მ თბილისელი ვაჭრისაგან კლარჯეთიდან, ანჩის მონასტრიდან, ჩამოტანილი ბექა ოპიზრის მიერ მოჭედილი მაცხოვრის ხელთუქმნელი ხატი შეიძინა. სწორედ ამ დროიდან დამკვიდრდა მისი ახალი სახელი – ანჩისხატის ეკლესია. 

გეგმა- ანჩისხატის ეკლესიის გეგმა, თბილისი, საქართველო (რ. გვერწითელის პროექტის საფუძველზე ფ. ჩელების ნახაზი)

ტაძარი ტუფის თლილი ქვებით ნაგები სამნავიანი ბაზილიკაა. კედლების ზედა ნაწილები და ყველა შიგნითა ბოძი აგურისაა. ეკლესია ნავებად იყოფა თაღების საშუალებით.  შუა  ნავი დანარჩენებთან შედარებით უფრო განიერი და მაღალია. აფსიდის ორივე მხარეს მცირე კელიებია ამოშენებული, რომელთაც გარეთ გასასვლელი არ აქვთ.  

ფოტო 5- ანჩისხატის ეკლესიის სამხრეთ–დასავლეთ ხედი, თბილისი, საქართველო,  2005 (ირინე გივიაშვილი- ირაკლი კოპლატაძე)

ტაძარმა ჩვენამდე მრავალჯერ აღდგენილმა და გადაკეთებულმა მოაღწია. მიუხედავად იმისა, რომ ტაძარს XVI  საუკუნეში ჩაუტარდა რესტავრაცია, XVII საუკუნეში, კათოლიკოს დომენტი ბატონიშვილის ლოცვა-კურთხევით დაზიანებული ტაძარი კიდევ ერთხელ შეუკეთებიათ - აგურის წყობით შეუვსიათ კედლების ჩამონგრეული ზედა ნაწილები, ტაძარში აღუმართავთ აგურის მრგვალი ბოძები და მათზე დაყრდნობილი თაღები. აუგიათ აგურის ორსართულიანი სამრეკლო. 1870–იან წლებში, მოხდა ანჩისხატის რესტავრირება. XIX საუკუნის დასაწყისში გადააკეთეს დასავლეთ ფასადი და აფსიდი. კედლებში გამოჭრეს ახალი ფანჯრები და ტაძარი თავიდან მოხატეს. ანჩისხატის ეკლესიას განმეორებითი რესტავრაცია 1958-64 წლებში ჩაუტარდა. ტაძარს მოაშორეს XIX საუკუნის გუმბათი. გვიანდელი გადაკეთებებისგან გასუფთავდა თვით ტაძარიც. შენობას დაუბრუნდა ისეთი სახე, როგორიც ჰქონდა დომენტი კათოლიკოსის დროს, XVII საუკუნეში. შენობის სიმყარისათვის, კარები და ფანჯრები დაუპატარავებიათ. ზოგიერთ ფანჯარაზე შეინიშნება გვიან ფეოდალური ხანისათვის დამახასიათებელი დეტალები.

ანჩისხატის ტაძრის აკადემია

გვიან ფეოდალურ ხანაში ანჩისხატის ტაძარი მნიშვნელოვანი რელიგიურ–კულტურული კერა იყო. XVII საუკუნეში სამცხიდან მოიწია პეტრე მოსხი. მე–17 საუკუნეში, აქ ოჯახით დასახლდა მესხეთიდან ჩამოსული მღვდელი პეტრე მესხი, რომელმაც თან ჩამოიტანა ანჩისხატი. თბილისის პატრიარქმა, დომენტი II ბატონიშვილმა, ანჩისხატის კანდელაკობა მისცა მღვდელ პეტრე მოსხს. პეტრეს ჰყოლია ვაჟები, გრიგოლი და ალექსი. ორივენი თვალსაჩინო მოღვაწეები ყოფილან: გრიგოლი–ცნობილი მხატვარი, ხოლო ალექსი–კალიგრაფი. ალექსისა და მის ძეს, სოლომონს, როგორც საუკეთესო  კალიგრაფებს, მრავალი ხელნაწერი გადაუწერიათ. პეტრეს შთამომავლებმა მწიგნობრების – ალექსი-მესხიშვილების დინასტიას ჩაუყარეს საფუძველი–მათ საგვარეულოში ბევრი გამორჩეული მოღვაწე აღიზარდა. XVII საუკუნეში ანჩისხატის ტაძართან საერო სკოლა და სასულიერო სემინარია ჩამოყალიბდა. ქართველ უფლისწულთა აღზრდაც აქ არსებულ აკადემიაში ხდებოდა. მათ საღვთო სჯულსა და საეკლესიო ისტორიასთან ერთად გრამატიკას, პოეტიკას, რიტორიკას, ლოგიკას, ფიზიკას, ფილოსოფიას, არითმეტიკას, ქართულ ენას ასწავლიდნენ.

ანჩისხატის ტაძრის გუნდი

მსოფლიო შედევრად აღიარებული, ქართული მრავალხმიანი ხალხური სიმღერების საუკეთესო შემსრულებლებით დაკომპლექტებული ანჩისხატის ტაძრის გუნდი, ჩამოყალიბდა 1989 წელს, კომუნისტური რეჟიმის გაუქმების შემდეგ. გუნდის ხელმძღვანელია მალხაზ ერქვანიძე. დღესდღეობით, ტაძრის გუნდის რეპერტუარშია ძველი, ტრადიციული, მრავალხმიანი ქართული საეკლესიო საგალობლები და ხალხური სიმღერები, რომელთაც გუნდი ასრულებს ტრადიციული მანერის, ბგერწყობისა და ინტონირების ავთენტურობის დაცვით. გუნდის წევრები, ასევე, შესანიშნავად უკრავენ სხვადასხვა ქართულ საკრავებზე.

ფოტო 6- ანჩისხატის ტაძრის გუნდი (ინტერნეტ–ბმული: anchiskhati. org)

ანჩა მნიშვნელოვანი ისტორიული სახელწოდებაა, როგორც საქართველოს, ისე თურქეთის მატიანეში. ერთი პერიოდი ფრანგებს უცდიათ გადაებირებინათ ქაჰრამან მარაშის რაიონ ფაზარჯიქის მმართველი წრეები. ფრანგების ამ ქმედებამ ადგილობრივი, პატრიოტი მოსახლეობის გაღიზიანება და მძაფრი პროტესტი გამოიწვია. აქაურთა ერთსულოვანი მხარდაჭერით, ჩამოყალიბდა ფაზარჯიქის ადამიანის უფლებათა დამცველი იურიდიული საზოგადოება. გაღვივდა ეროვნულ–განმათავისუფლებელი მოძრაობა, რომელსაც სათავეში ჩაუდგა ბათუმელი მუჰაჯირი, ანჩელოღლუ ალი ეფენდი. იგი ამავე დროს გახლდათ, ფაზარჯიქის ადამიანის უფლებათა დამცველი იურიდიული საზოგადოების ხელმძღვანელი.

სიტყვა „ანჩადან“ ნაწარმოები ლექსიკური ერთეულები, შესაბამისი ენისათვის დამახასიათებელი ფონეტიკური ცვლილებებით,  დღესაც იხმარება როგორც ქართულ, ასევე თურქულ ენაში.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

გამოყენებული ლიტერატურა და წყაროები

(*) ხელოვნების ისტორიკოსი

-ბაირამი, ფაჰრიე (2005), ართვინის ქართული მონასტრების არქიტექტურა, ეგე, სტამბოლი,

-ბერიძე, ვახტანგ (1974), ძველი ქართული ხუროთმოძღვრება, ხელოვნება, თბილისი

-ჯანაშია, სიმონ, ბერძენიშვილი, ნიკო, (1989), საქართველოს ისტორია, კოოპერატივი "არმაზი", თბილისი

-ჯობაძე, ვახტანგ (1991), ოშკის ტაძარი, საქართველოს მეცნიერებათა  აკადემია, თბილისი

-გივიაშვილი, ირინე, კოპლატაძე, ირაკლი (2004), ტაო–კლარჯეთი, საქართველოს საპატრიარქო, თბილისი

-ჰელლიერ, კრის, (2003), “ თურქეთში დავიწყებული ქართული ეკლესიები" ჟურნალი ჩვენებური, 2003 ნომერი 4–5, 19–21 გვ.

-ქადიროღლუ, მინე (2002), “ 1995–2000 წლების აღნუსხვა–აღწერითი სამუშაოების შედეგად გამოვლენილი შუა საუკუნეების ქართული ეკლესიების გეგმის ტიპები" ჟურნალი ჩვენებური, 2002 ნომერი 43, 15–20 გვ.

-ქადიროღლუ, მინე (2006). “ჩრდილო ანატოლიის შუასაუკუნეების ქართული არქიტექტურა" ჟურნალი ჩვენებური, 2006/ ნომერი 1 . 58–59 გვ., 22–25 გვ.

-ქადიროღლუ, მინე, იაზარ, თურგაი, ბაირამ, ფაჰრიე, იშლერ, ბულენთი (2004), “ჭოროხის აუზის შუა საუკუნეების ქართული არქიტექტურის 2003 წლის აღნუსხვა–აღწერითი სამუშაოები", 22–ე კვლევის შედეგების შემაჯამებელი სხდომა, ანკარა, ტომი მე–2, 93-106 გვ, კულტურისა და ტურიზმის სამინისტრო.

-ქადიროღლუ, მინე, იაზარ, თურგაი, ქარაჯა, ზაფერ (1996), "1995 წლის აღნუსხვა–აღწერითი სამუშაოები ტაო–კლარჯეთში", XIV. კვლევის შედეგების შემაჯამებელი სხდომა,  ანკარა, ტომი 1, 397–420 გვ, კულტურისა და ტურიზმის სამინისტრო.

-ქადიროღლუ, მინე, იაზარ, თურგაი, ქარაჯა, ზაფერ (1999), 1995 წლის აღნუსხვა–აღწერითი სამუშაოები ტაო–კლარჯეთში", ჟურნალი ჩვენებური,  ნომერი 31, 15-19 გვ.

-ქადიროღლუ, მინე, იაზარ, თურგაი, ქარაჯა, ზაფერ (1998), "1996 წლის აღნუსხვა–აღწერითი სამუშაოები ტაო–კლარჯეთში", XIV. კვლევის შედეგების შემაჯამებელი სხდომა,  ანკარა, ახალი გამოცემა, 7–125 გვ, კულტურისა და ტურიზმის სამინისტრო.

-ხოშტარია, დავით (2005), კლარჯეთის ეკლესიები და მონასტრები, არტანუჯი,  თბილისი

-ფუტკარაძე, შუშანა, (1993), ჩვენებურების ქართული, აჭარის ჟურნალ–გაზეთების გამომცემლობა, ბათუმი

-ცეცხლაძე, ნუგზარ, გოგიტიძე, სიმონ (2001), “ოსმალეთის იმპერიამდელი შავშეთის ისტორია” , ჟურნალი ჩვენებური, 2002 ნომერი 40 .16–19 გვ.

-ვეიბენდაუმ, ევგენი (2005), ბათუმიდან ართვინამდე, არტანუჯი, თბილისი

-ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლები, თბილისი

http://en.wikipedia.org/wiki/Tao-Klarjeti

http://ka.wikipedia.org

http://www.anchiskhati.org/

http://www.architecture.ge/

http://www.architecture.ge/jewellery/mid_ages08.html#top

http://www.artnet.com/library/06/0636/T063635.asp

http://www.geotc.net/art/chekanka/chk_see2.htm

http://www.magtigsm.com/magazine/2001-2/2001-2-7.html

http://www.orthodox.ge/cmindanta_cxovreba/doc27.htm

http://www.patriarchate.ge/su/320/8text.htm

http://www.patriarchate.ge/su/363/4text.htm

http://www.pazarcik.gov.tr/tarih.htm

http://www.tourism.gov.ge/geo/side.php?id=14

თურქულიდან თარგმნა; თამარ თევდორაძემ